I

Մեր գյուղն էն է, ոո հըպարտ,
Լեռների մեջ միգապատ,
Խոր ձորերի քարափին՝
Ձեռը տըված ճակատին՝
Միտք է անում տըխրադեմ.
Ի՛նչ է ուզում՝ չըգիտեմ…
Պաս չենք էնտեղ մենք ուտում,
Ու ջերմեռանդ աղոթում,
Ժամ ենք գնում ամեն օր.
Բայց միշտ ցավեր նորանոր,
Միշտ մի աղետ, մի վընաս
Գալիս են մեզ անպակաս:
Ահա պատմեմ ձեզ մի դեպք,
Մի պատմություն, որ երբեք
Հիշատակով տըխրալի
Սըրտիս հանգիստ չի տալի:

II

Մեր գյուղից վեր մինչ էսօր
Կա ուռենի մի սըգվոր:
Մեծ անտառից նա զատված,
Մարդու կացնից ազատված՝
Կանգնած է դեռ ու շոգին
Հով է տալիս մըշակին:
Գիժ, լեռնային մի վըտակ
Խոխոջում է նըրա տակ,
Խաղում կանաչ մարգերին:
Էն առվակում կես օրին,
Երբ որ շոգից նեղանում,
Գընում էինք լողանում:
Տըկլոր, աշխույժ խըմբակով,
Աղաղակով, աղմուկով
Խաղում էինք, վազվըզում
Գույն-գույն մանրիկ ավազում:
Կամ հետևում հև ի հև
Թիթեռնիկին ոսկեթև,
Ու միշտ հոգնած ժամանակ,
Էն մենավոր ծառի տակ
Նըստում տըխուր մի քարի,
Գերեզմանին Մարոյի…

Մարո՜, անբա՛խտ, վաղամե՛ռ,
Դու մանկության իմ ընկեր,
Ո՛րքան ենք մենք խաղացել,
Իրար սիրել ու ծեծե՛լ…

III

Ժիր էր Մարոն, դուրեկան,
Նոր էր իննը տարեկան,
Նըրանց տանը երբ մի օր
Եկան երկու եկավոր:
Ու Մարոյի մայրիկը
Երբ որ բերավ, դրավ լիքը
Խոնչեն նըրանց առաջին,
— Շնորհակալ ենք մենք, ասին,
Տաշտներըդ լի հաց լինի,
Դուռներըդ միշտ բաց լինի.
Հաց չենք ուզում ձեզանից,
Հող տըվեք մեզ ձեր տանից…
Էն ժամանակ Մարոյի
Հայրիկն առավ արաղի
Լիքը բաժակն ու ասաց.
— Կամքըդ լինի, տեր աստված…
Նըշանեցին Մարոյին,
Տըվին չոբան Կարոյին:

IV

Չոբան Կարոն սարերի
Մի հովիվ էր վիթխարի.
Բոյ-բուսաթին նայելիս
Մարդու զարզանդ էր գալիս.
Բայց զոքանչը անսահման
Սիրում, փարում էր նըրան:
Շատ էր սիրում և Մարոն.
— Լավն է, ասում էր, Կարոն,
Բերում է ինձ ամեն օր
Կանփետ, չամիչ ու խընձոր…

V

Մին էլ Կարոն աղմուկով
Եկավ զուռնով-թըմբուկով,
Ու Մարոյին զուգեցին,
Երեսին քող ձըգեցին,
Հինա դըրին ձեռքերը…
Եկավ խաչով տերտերը,
Տարավ ժամում կանգնեցրեց.
— Տե՞ր ես, որդյա՜կ, հարցըրեց:
— Տեր եմ, ասավ մեր Կարոն,
Լուռ կանգնած էր միշտ Մարոն…
Հայրն էլ եկավ ու ծեսին
Էսպես օրհնեց իր փեսին.
— Ջաղացիդ միշտ հերթ լինի,
Մեջքըդ ամուր բերդ լինի…
Իսկ երբ հնչեց «տարան հա՛» — ն,
Նըրան փեսի տուն տարան:
Պըսակեցին Մարոյին,
Տըվին չոբան Կարոյին:

VI

Թե գըրբացի չար ջանքով,
Գիր ու կապով, բըժժանքով
Մանուկ սիրտը կըտրեցին,
Կամ թե նըրա հանդերձին
Էն անհոգի չար ջադուն
Քըսեց գիլի ճըրագուն…
Էդ չիմացավ ոչ ոք պարզ,
Միայն փոքրիկ նորահարս
Մարոն ատեց իր մարդուն.
Փախավ, եկավ ետ հոր տուն:
Եկավ լացեց նա վըշտոտ,
— Ես չեմ գնալ նըրա մոտ.
Ես սիրում եմ մայրիկին,
Ես չեմ ուզում լինեմ կին…

VII

Հայրիկն էնժամ բարկացավ,
Ծեծեց նըրան ու ասավ.
— Դուրս իմ տանից, սևերե՜ս,
Ետ չնայես դեպի մեզ,
Ոտ չըդնես էլ տունըս,
Մըրոտեցիր անունս…
Լալով, ծածկած իր դեմքը,
Թողեց Մարոն հոր շեմքը:

VIII

Ու հալածված իր հորից,
Փախած չոբան Կարոյից,
Սոված, պատռած շորերով,
Կորչում էր նա օրերով:
Կուչ էր գալիս խըղճալի
Օջախի շուրջ օտարի
Կամ թափառում մեն-մենակ
Մեր հանդերում շարունակ:

IX

Շատ ամիսներ անց կացան…
Դիմաց սարից մի չոբան
Ձեն էր տալիս մի օր մեզ,
Թե՝ իմացե՜ք, որ էսպես
Կարմիր շորով մի խիզան
Ընկավ ձորը, մի կածան…
Դուրս թափվեցինք մենք գյուղից,
Հեռու կանգնած, երկյուղից,
Տեսանք՝ ահեղ էն ձորում
Ոնց էր լալիս ու գոռում
Մարոյի հայրն ալևոր,
Մայրը ճըչում սըգավոր:
Շատ լաց եղավ և Կարոն…
Մեռա՛վ, գընաց մեր Մարոն:

X

Սակայն անբախտ նըրա դին
Պապի կողքին չըդըրին:
Գյուղից հեռու մինչ էսօր
Կա ուռենի մի սըգվոր:
Էն մենավոր ծառի տակ
Փոս փորեցին մի խորին,
Առանց ժամ ու պատարագ
Մեջը դըրին Մարոյին,
Էն սև քարն էլ տաշեցին,
Բերին վըրեն քաշեցին:

XI

Շատ եմ տեսել, երբ սըգվոր
Մայրը մենակ, սևաշոր,
Կորանալով էն քարին՝
Ձեն էր տալիս Մարոյին…
— Ո՞վ քեզ ծեծեց, Մարո ջա՛ն,
Ո՞վ անիծեց, Մարո ջա՛ն,
Ո՞ւր փախար դու, Մարո ջա՛ն,
Տուն արի՜, տո՛ւն, Մարո ջա՛ն,
Խո՞ր ես քընել, Մարո ջա՛ն,
Չե՜ս զարթնում էլ, Մարո ջա՛ն…
Կորանալով էն քարին՝
Ձեն էր տալիս Մարոյին.
Խունկ էր ծըխում, մոմ վառում,
Որ գիշերվան խավարում
Փայլփըլում էր մեն-մենակ
Հեռվից երկար ժամանակ:

Կատարել հետազոտական աշխատանք հետևյալ թեմաների շուրջ՝

Աղբի համար նախատեսված կան շատ ամաններ, բայց տեսակավորման համար շատ քիչ են, կարելի է ասել՝ չկան:

Այգիներում տեղադրված են փոքրիկ աղբի տեսակավորման համար նախատեսված ամաններ.

Շենքում չկա լիազորված անձ, ով պատասխանավություն է կրում շենքի տեխնիկական ապահովության համար, դրանով զբաղվում է համատիրությունը, իսկ աղբի տեսակավորմամբ՝ քաղաքապետարանը:

Մեր տանը աղբը տեսակավորվում է մի քանի աղբամաններով, որոնք տեղադրված են լոգարանում և խոհանոցում: Ննջարաններում էլ կան փոքրիկ՝ աղբի համար նախատեսված ամաններ: Ննջարաններում և լոգարանում հիմնականում տեսակավորվում է հիգիենայի պարագաների, խնամքի միջոցների դատարկ ամաններն ու բամբակները, իսկ խոհանոցում սննդի մնացորդներն ու ժամկետնանց սնունդը:

Նախագծի շրջանակներից դուրս…

Նախագծի շրջանակներից դուրս այցելել եմ Telcell ընկերություն, շրջել տարածքով և լուսանկարել աղբամանը: Աղբը տեսակավորվում էր՝ թղթի, պլաստիկի, ապակու և մետաղների համար նախատեսված բաժիններում: Տեսակավորված աղբը հանձնում են աղբի վերամշակմամբ զբաղվող այլ ընկերությանը:

Rule 1
Actions that happened in in the past, continued for certain period and are conected with present.

Rule 2
Formation — have/has + been + ing

Example: I have been doing my lessons whole night 
Have i been doing my lessons whole night?
I have not been doing my lessons whole night

Mike has been cooking dinner for 2 hours
Has Mike been cooking dinner for 2 hours?
Mike has not been cooking dinner for 2 hours.

We have been walking in the street.
Have we been walking in the street?
We have not been walking in the street.

Հայելիներ

Հայելին պատմության մեջ հայտնվել է դեռևս մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակում: Առաջին ապակե հայելիները ստեղծել են հռոմեացիները մ.թ. 1 դարում: Միջնադարի սկզբում ապակե հայելիներն անհետանում են, քանի որ բոլոր կրոնական ուղղությունների ղեկավարները հայտարարում են, թե հայելու ապակուց աշխարհին նայում է հենց ինքը՝ սատանան:

Ըստ հոգեբանի, բնական է այն, որ մարդը հայելու մեջ նայելիս չի հավանում ինքն իրեն, բայց սա հստակ պատճառների հետ է կապված: Նման զգացումները հաճախակի բնույթ են կրում: Օրինակ, բոլորի հետ էլ պատահած կլինի, երբ կողքից ասում են, որ այդ օրը գեղեցիկ տեսք ունի, բայց երբ նայում է հայելու մեջ՝ հակառակ պատկերն է տեսնում: Սա ոչ թե արտաքին պատճառ է, այլ զուտ ներքին: Փաստում են՝ հայելին արտացոլում է ոչ միայն մարդու արտաքինը, այլեւ ներքինը: Սա զուտ տրամադրության հարց է: Մարդը հայելու մեջ տեսնում է իր տրամադրությունը, ինչն էլ ազդում է տվյալ անձի՝ ինքն իր արտաքին տեսքը հավանել կամ չհավանելու վրա:

Միֆ, թե՞ իրականություն

• Միջնադարյան Եվրոպայում եթե կնոջ մոտ հայտնաբերում էին ծուռ հայելի, ապա նրան այրում էին խարույկի վրա՝ որպես վհուկի:

• Ֆրանսիացի մի բարոնուհի հրաժարվել է իր ողջ ունեցվածքից, որպեսզի ձեռք բերի իր հավանած հայելին:

• 16-րդ դարում մոգերը հայելու միջոցով կարողանում էին փոխել ապագան, կանչել հոգիների կամ այլ ծիսակատարություններ անել:
• Ճապոնիայում հայելին ամենապիտանի նվերներից մեկն է:
• Ժամանակակից հոգեբանները խորհուրդ են տալիս ներքին լարվածությունից ազատվելու համար հաճախակի զրուցել հայելու հետ:
• հայելին անդրադարձնում է արևի ճառագայթներն այնպիսի հաճախականությամբ, որի դեպքում վնասվում է մարդու ուղեղը:
• Քրիստոնյաները կարծում են, որ հայելիներն անհրաժեշտ է ծածկել տանը, որտեղ մարդ է մահացել, և դրանք չբացել մինչև նրա մահվան 40 օրը լրանալը, մինչև հանգուցյալի հոգին լքի Երկիրը:
• Կարծիք կա, որ միաժամանակ մի քանի հոգի չպետք է նայեն նույն հայելու մեջ: Հայելին կարտացոլի ոչ միայն ձեր երևացող մասը, այլև թաքուն մտքերը:

Գանձեր ունեմ անտա՜կ, անծե՜ր, 

Ես հարուստ եմ, ջա՜ն, ես հարուստ 

Ծով բարություն, շնորհք ու սեր

Ճոխ պարգև եմ առել վերուստ։ 

Անհուն հանքը իմ գանձերի, 

Սիրտս է առատ, լեն ու ազատ. 

Ինչքան էլ որ բաշխեմ ձրի— 

Սերն անվերջ է, բարին՝ անհատ։ 

Երկյուղ չունեմ, ահ չունեմ ես 

Գողից, չարից, չար փորձանքից, 

Աշխարհքով մին՝ ահա էսպես 

Շաղ եմ տալիս իմ բարձունքից։ 

Ես հարուստ եմ, ես բախտավոր 

Իմ ծննդյան պայծառ օրեն, 

Էլ աշխարհ չեմ գալու հո նոր, 

Իր տվածն եմ տալիս իրեն։ 

Ներգործական կառույցի նախադասությունները դարձրեք կրավորական կառույցի:

Ոստիկանները սրճարանից դուրս բերեցին երեք անծանոթ երիտասարդի:

Երեք անծանոթ երիտասարդներ սրճարանից դուրս բերվեցին ոստիկանների կողմից:

Հիմա գիտնականները լուծում են նորահայտ մի առեղծված:

Հիմա նորահայտ մի առեղծված լուծվում է գիտնականների կողմից:

Մացառների փշերը պատառոտել են վաշտի մարտական դրոշակը:

Վաշտի մարտական դրոշակը պատառոտվել է մացաների փշերի կողմից:

Սայլերի անիվների միալար թխթխկոցը օրորում էր մեզ:

Մենք օրորվում էինք սայլերի անիվների միալար թխթխկոցից:

Լուսնի կաթնագույն շողերը լուսավորեցին գետի արծաթազօծ գոտին:

Լուսնի առծաթազօծ գոտին լուսավորվոց լուսնի կաթնագույն շողերի կողմից:

Դավիթը սանդուղքից  թափով ցած քաշեց որբևայրի քրոջը:

Սանդուղքից  թափով ցած քաշվեց որբևայրի քույրը Դվիթի կողմից:

Առատ տեղացող ձյունը ծածկեց սարերի լերկ գագաթները:

Սարերի լերկ գագաթները ծածկվեց առատ տեղացող ձյան կողմից:

Անավարտ հուշարձանի շինարարությունը ավարտեց որդին:

Անավարտ հուշարձանի շինարարությունը ավարտվեց որդու կողմից:

Ուղեկցորդները նորեկներին առաջնորդեցին դեպի վերնատուն:

Նորեկներին առաջնորդվեցին դեպի վերնատուն ուղեկցողների կողմից:

Մեղմ զեփյուռը շոյում էր ձիու արևազօծ բաշը:

Ձիու արևազօծ բաշը շոյվում էր մեղմ զեփյուռի կողմից:

1.Ներկայացնել բջջի բաժանումը՝ մեյոզ։

Մեյոզը  էուկարիոտ  բջիջների՝ կենդանիների, բույսերի  և սնկերի  սեռական բազմացման ժամանակ իրականացվող բաժանման հատուկ ձև է։ Մեյոզի արդյունքում առաջացած բջիջները, կամ գամետներ  են, կամ սպորներ։ Մեյոզով բաժանումն ընթանում է երկու փուլով՝ մեյոզ I (ռեդուկցիոն) և II (էկվացիոն)։ Յուրաքանչյուր փուլում բջիջները բաժանվում են մեկ անգամ։ Մեյոզի առաջին և երկրորդ բաժանումների միջև ընկած կարճ ինտերվազի  ընթացքում գենետիկական նյութի կրկնապատկում տեղի չի ունենում, որի հետևանքով մեյոզի երկրորդ բաժանման վերջում առաջանում են 4 բջիջներ քրոմոսոմների հապլոիդ հավաքակազմով։

2.Համեմատել մեյոզը և միտոզը(նմանություն/տարբերություն)։

Տարբերություն

1. Միտոզը տեղի է ունենում սոմատիկ բջիջներում, իսկ մեյոզը ՝ սեռական բջիջներում:
2. Միտոզից հետո ստացվում է երկու բջիջ, իսկ մեյոզից հետո ՝ չորս:
3. Միտոզից հետո դուստր բջիջներում քրոմոսոմների քանակը չի փոխվում, իսկ մեյոզից հետո այն նվազում է 2 անգամ:

Նմանություն

1. Նման են բաժանման փուլերով
2. Միտոզից և մեյոզից առաջ տեղի են ունենում քրոմոսոմների, ԴՆԹ-ի կրկնապատկում և պարուրում

3.Մանրամասն ներկայացնել բույսերի մոտ կրկնակի բեղմնավորումը։

4.Ինչ են իրենցից ներկայացնում վորուսները։ Վիրուսները կազմված են սպիտակուցային թաղանթից։ Դրանք բազմանում են բույսերի, կենդանիների, սնկերի բջիջներում և բակտերիաներում, բջջից դուրս չեն բազմանում։Պարունակում են միոայն 1 տեսակի նուկլեինաթթուներ՝ ԴՆԹ կամ ՌՆԹ։

5.Համեմատել COVID-19-ը Օմիկրոնի հետ։

Քովիդ 19-ը շնչառական հիվանդություն է, որը տարբեր մարդկանց մոր ունի տարբեր ազդեցություններ և ախտանշաններ։

հիմնական ախտանշաններն են՝ հազը, ջերմությունը, հոգնածությունը, կոկորդի ցավ, գրիպ, հազվադեպ նաև սրտխառնոց և հոգնածություն։

Օմիկրոնի հիմնական ախտանշաններն են` կոկորդի ցավ, քթից արտահոսք, չոր հազ և գոտկատեղի ցավ: Այս իվանդության ախտանշաններն ավելի թեթև են, քան կորոնավիրուսինը:

Դեռ վաղ ժամանակաշրջանում մարդիկ սովորել են օգտվել բնության բարիքներից. ընտելացրել են վայրի կենդանիներին, ստացել են մշակաբույսեր, օգտվել են ծովային բարիքներից: Այն ժամանակ մարդը չէր պատկերացնում իր կյանքն առանց բնության: Դրա համար էլ բնությունը նրա համար պաշտամունքի առարկա էր: Նա այնքան էր կապված բնության հետ, որ սովորել էր նրա լեզուն, հասկացել էր նրա գաղտնիքները: Սակայն քաղաքակրթությունը հեռացրեց մարդուն բնությունից, և մոռացվեցին մեր նախապապերի կողմից թողած բոլոր գաղտնիքները: Այժմ էլ մենք կյանքի համար անհրաժեշտ գրեթե բոլոր բարիքները ստանում ենք բնությունից, սակայն առանց սիրելու այն: Մենք անխնա կերպով օգտագործում ենք բոլոր ռեսուրսները:

Մարդկության և բնության փոխհարաբերությունը դժվար գործընթաց է, որում կողմերը պետք է գօրծեն փոխշահավետ համագործակցությամբ: Բնության և հասարակության մեջ չկա անդունդ, քանի որ հասարակությունը մնում է ավելի մեծ և միասնական զանգվածի` բնության մասը: Սակայն մարդու կողմից բնության շահագործումը հասել է մեծ չափերի, որի պատճառով բնությունը սկսել է պատասխան քայլեր ձեռնարկել; Այն ինչ կատարվում է այժմ դա դեռ չնչին տոկոսն է, այն ամենի, ինչ կարող է անել բնությունը՝ աներևակայելի է: Բայց շարունակելով նույն կերպ մարդը պետք է սպասի բնության կողմից անսպասելիին անգամ:

Առանց բնության մարդը չի կարող գոյություն ունենալ, ապրել և աշխատել: Ի տարբերություն կենդանիների, մարդը ստեղծում է և ստեղծագործում: Որովհետև մարդը բնության միակ բանական, այսինքն՝ մտածող էակն է: Նա ունի նաև խոսելու և աշխատելու ունակություն:
Մեր առօրյան լի է բազմաթիվ խնդիրներով, սակայն հայտնվելով վայրի բնության մեջ՝ հասկանում ես, որ դրանք շատ փոքր են: Անծայրածիր օվկիանոսներ, ընդարձակ անտառներ, անհաղթահարելի բարձրունքներ, փոթորկոտ ծովեր և անծայրածիր անապատներ. այս ամենը խոսում է բնության մեծ ուժի և հզորության մասին: Մարդը չպետք է մոռանա, որ ինքը բնության մի մասն է, պետք է բնությունը պահել ու պահպանել…

Հղումներ՝ Առաջին լինկ, Երկրորդ լինկ:

Барекендан

Масленица 

Масленица – веселый и жизнеутверждающий праздник проводов зимы и встречи весны, который с удовольствием отмечают как дети, так и взрослые. Но нужно помнить, что Масленица – это древний, еще языческий праздник, который сохранился после крещения Руси. Вы знаете, почему масленица – такой громкий и шумный праздник? Потому что землю нужно разбудить, и тогда начнется весна, можно будет пахать землю и сеять хлеб.

Почему у масленицы нет постоянной даты?

Масленица – праздник переходящий и не имеет постоянного числа, он отмечается за 7 недель до Пасхи, в последнюю неделю перед Великим постом. Масленица празднуется целую неделю, которая так и называется — масленичная неделя.  В последний день масленичной недели устраиваются народные гуляния.

Почему праздник проводов зимы называется масленицей?

Во время масленичной недели мясо уже не ели, так начиналась подготовка организма к Великому посту (7 недель). А называется праздник масленицей потому, что масло еще можно было есть наряду с другими молочными продуктами (масленица от слова «масло»).

Почему на масленицу пекут блины?

Потому что круглый, румяный  и золотистый блин так похож на солнышко. А весны без солнышка не бывает.

      Как отмечали масленицу на Руси?

На Руси масленица всегда отмечалась широко.

С понедельника по среду масленица называлась «узкой», с четверга начиналась «широкая» масленица – все ходили друг к другу в гости, отдыхали, работать было запрещено.

На Масленичную неделю у каждого дня имелось свое название и были свои развлечения и обряды.

Понедельник — встреча Масленицы. Делали куклу, украшали ее, садили в сани и везли на горку. Встречали куклу ее песнями. Первой всегда была ребятня. Начиная с этого дня, детвора ежедневно каталась с горок.

Вторник — заигрыш. Взрослые и дети ходили по домам, поздравляли с Масленицей и просили блины. Все ходили в гости, пели песни, веселились. На заигрыш начинались потехи, игрища, катания на лошадях.

Среда — лакомка. Начинали кататься с горок и взрослые. По деревне ездила тройка с бубенцами. В этот день было принято ходить в гости по родственникам всей семьей. На лакомку народ кушал в изобилии разные масленичные вкусности.

Четверг — разгуляй-четверток. В разгуляй было больше всего игрищ. Конские бега, кулачные потехи, борьба – все это развлечения разгуляя. Устраивались катания с гор на санях. Ряженые как могли веселили народ. Гуляли с утра до ночи, водили хороводы, плясали, пели частушки.

Пятница — тещины вечерки. В этот день недели зятья угощали блинами своих тещ. Девушки в полдень выносили в миске блины и шли к горке. Парень, которому нравилась девушка, торопился попробовать ее блины, чтобы узнать: хорошая ли хозяйка из нее получится.

Суббота — золовкины посиделки. На посиделки молодые семьи приглашали к себе родных. Вели разговоры о жизни, если кто был в ссоре – обязательно было принято мириться. Вспоминали умерших родных и близких.

Воскресенье — прощенный день. В этот день устраивали проводы Масленицы. Из соломы раскладывали большой костер и сжигали на нем куклу Масленицы. Пепел от того костра разбрасывали по полям, чтобы по осени был богатый урожай. В прощенное воскресенье люди мирились, просили прощения друг у друга. Было принято говорить: «Прости меня, пожалуйста». На что отвечали: «Бог тебя простит». Потом целовались и забывали обиды навсегда.

_______________________________________________________

Пословицы и поговорки о Масленице

Существует множество пословиц и поговорок про масленицу, попробуйте вместе с детьми объяснить их значение:

«Не жизнь, а Масленица»– Так называют очень сытное, беззаботное и веселое время,

«Масленица – объедуха, деньгам приберуха»–  На этого праздника на Русси денег не жалеют, а потом многие вынуждены экономить на всем.

«Хоть с себя все заложить, а масленицу проводить»– Так народная мудрость гласит. То есть хоть в долги залезь, а праздничный стол чтоб был всю неделю не только для себя, но и для гостей.

«Чтоб вам извозиться по локти, а наесться по горло».

Պատրաստում եք երկու տարբեր (առանձին) քարտեզներ.

1․ Ուրվագծային քարտեզի վրա նշել ՀՀ-ն մարզերը, մարզկենտրոնները և խոշոր քաղաքները։